Zekâ, bireyin problem çözme, planlama, özetleme, karmaşık fikirleri anlama ve deneyimlerden öğrenme yeteneklerini içeren zihinsel bir kabiliyet olarak tanımlanmaktadır. Geçmişten günümüze pek çok zeka sınıflaması yapılmıştır. Cattell’in zeka sınıflaması bunlardan biridir. Raymond Bernard Cattell; kişiliğin temel boyutları, mizaç, motivasyon, grup davranışı konularındaki çalışmalarıyla tanınarak zekâya yönelik bilimsel faaliyetleriyle kavramın gelişimine büyük katkılarda bulunmuştur.
Cattell-Horn’nun Zeka Kuramı (1966), sözel ve sözel olmayan (akışkan ve kristalize) zeka şeklinde genel zekayı oluşturan; doğuştan gelen ve birbirini tamamlayan yapılardır.
|
Akıcı Zekâ |
Kristalize Zekâ |
| Genel zekanın biyolojik olarak etkilenen boyutudur. Yeni bilgilerle akıl yürütme yeteneğidir.. Akıcı becerinin çekirdeği; gözlemlenen kural ve örüntüleri ayırt etme becerisi, tümevarımsal akıl yürütme, yenilikle başa çıkabilme ve yeni bir bilişsel probleme düşünceyi uyarlayabilme yeteneğini sağlar. | Önceden öğrenilmiş bilgileri kullanabilme becerisidir. Öğrenmeye ve kültürel etkilere bağlıdır. Eğitim ve kültürel etmenlerden etkilenen boyuttur. Akıcı zeka düzeyine göre burada kişisel farklılıklar oluşur. |
Huepe ve arkadaşlarının (2011) Güney Amerika’da orta dereceli okullardan 11-14 yaş arasındaki 2370 öğrenci ile gerçekleştirdiği çalışmada, akıcı zeka ile psikolojik uyum (zorbalık, fiziksel şiddet; aile içi istismar, madde alımı, öz saygı, algılanan ruhsal sağlık ölçeği) arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Bulgular, düşük akıcı zeka puanlarının hem kurban olan hem de kurban eden rolünde fiziksel şiddet ile ilişkili olduğunu işaret etmektedir. Madde kullanımı ve düşük öz saygı, düşük akıcı zeka ile ilişkili bulunmuştur. Yüksek akıcı zeka skorları ise diğerlerinin saldırganlığına karşı koruyucu bir etmen olarak görülmüştür. Akıcı zeka puanları yüksek olduğunda algılanan ruh sağlığı değerlendirme puanlarının da daha iyi olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Rindermann ve ark (2010) IQ puanları 92-118 arasında değişen farklı yetenek düzeylerindeki yaşları 7-19 arasında 1555 çocuğun oluşturduğu iki farklı ülke örneklemi ile çalışmıştır. Ebeveyn sosyoekonomik düzeyi ve eğitimin her iki grupta da akıcı zekadan daha fazla kristalize zeka üzerinde güçlü bir etkisi olduğu görülmüştür.
Kievit ve arkadaşlarının (2014) gerçekleştirmiş olduğu çalışmadan elde edilen bulgular, akıcı zeka ve aynı anda birkaç görevin yerine getirildiği çoklu görevlerin ayrılabilir bilişsel faktörler olduğunu göstermiştir. Akıcı zekanın, çoklu görevlere kıyasla anlamlı ölçüde yaşa bağlı farklılıklar gösterdiği görülmüştür. Bir diğer çalışmada ise akıcı ve kristalize becerilerinin günlük problemleri çözmedeki katkısı ve bu katkıdaki yaş farklılıkları incelenmiştir. Çalışma örneklemini 24-93 yaşları arasındaki 221 sağlıklı yetişkin oluşturmuştur. Bulgular, problem çözme performansında genç yaştan orta yaşa değin performansta artış olduğu, 50 yaş civarında ise bu performansta düşüşün başladığını işaret etmiştir. Genç yetişkinlerde problem çözme becerisinde başlıca yordayıcı akıcı beceriler iken, ileriki yaşlarda kristalize becerilerin daha baskın bir yordayıcı olduğu görülmüştür.
Akıcı ve kristalize zekanın doğası ve bu ikisi arasındaki farklılıklar araştırmacıların dikkatini çekmiş ve birçok çalışmanın gündemini oluşturmuştur. Horn ve Cattell’in (1967) entellektüel işlevsellik ve yaş farklılıklarına yönelik yapmış oldukları; 14-17, 18-20, 21-28, 29-39 ve 40-61 yaş aralıklarındaki 5 farklı yaş grubundan toplam 297 kişi dahil edildiği çalışma sonucunda: genç yetişkinlerdeki akıcı zeka ortalamalarının sistematik olarak yaşlı yetişkinlerden daha yüksek olduğu, kristalize zeka ortalamalarının ise yaşlı yetişkinlerde daha yüksek olduğu görülmüştür.
Sonuç olarak kristalize zeka deneyimi; bilginin genişliğini, kavrama ve bilgeliği yansıtırken akıcı zeka: karmaşık ilişkileri tanımlayabilme, kavramaya dayalı olarak çıkarımlar oluşturabilme yeteneğini işaret eder ve genel bilginin az rol oynadığı bilişsel görevlerle ölçülür.
Kaynakça ve İleri Okumalar:
- Akkuzu, H. (2019). Üniversite Öğrencilerinde Sosyal Zeka ve Sosyal Sorun Çözme Becerisinin Somatizasyon ve Sağlık Anksiyetesi Üzerindeki Etkisi(Master’s thesis, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü).
- İlgar, M. Z., & İlgar, S. C. (2018). Sternberg’in Başarılı (Üçlü) Zeka Kuramı. Electronic Turkish Studies, 13(18).
- Oktay, S. (2019). Akıcı Zekanın Kişilik Özelliklerini Yordama Gücü(Master’s thesis)
- Yıldız Yılmaz, N., & Mentiş Taş, A. (2016). Başarılı zekâ kuramının kuramsal yapısı ve eğitime yansıması.
Gönderinin Yazarı
Psikiyatri hemşireliği yüksek lisans öğrencisi ve pediatri hemşiresiyim. Adli psikiyatri, çocuk ve ergen psikiyatrisi, sosyal psikiyatri, pediatri yakından ilgilendiğim alanlardır. Yaşam yolunda bazen umutlu, bazen umutsuz birisiyim. İçerik Üretim Komisyonunda görev alıyorum.
İletişim için; tubagne12@gmail.com
Ruhsal Hastalıklar ve Bakım Vericiler 
Empatinin Fizyolojisi: Ayna Nöronlar 
Bir Yok Oluş Bir Var Oluş 
Ruh Sağlığı Mitleri ve Gerçekleri 
Seyirci Etkisi 
Yoğun Bakım Ünitelerindeki Hastalarda Deliryum ve Ajitasyon Yönetimi