Macbeth, Shakespeare’nin en tanınan oyunlarından bir tanesidir. Lady Macbeth oyunda Kral Duncon’ı öldürmesi nedeniyle sürekli kanlı olduğunu düşündüğü ellerini yıkama davranışı tekrarlı şekilde sürdürmektedir. Lady Macbeth etkisi olarak tanımlanan bu psikolojik duruma göre yanlış bir şey yaptıklarını düşünen insanların vicdanlarını temizlemek için vücutlarının bir bölümünü veya tamamını temizleme ihtiyacı duymaktadırlar. Bu bireyler fiziksel temizliğin ahlaki temizliğin yerini aldığını düşünmektedirler (Shakespeare, 2006).
Toronto Üniversitesi’nden Chen-Bo Zhong ve Northwestern Üniversitesi’nden Katie Liljenquist isimli iki araştırmacı Lady Macbeth etkisi üzerine birtakım çalışmalar planladılar. Çalışmaya göre, araştırmacılar ahlaki temizliği tehdit eden herhangi bir durumda fiziksel temizliğe ihtiyaç duyup duymadıkları ve fiziksel temizliğin bireyi iyi hissettirme durumu ile ilgilenmişlerdir.
Birinci deneye göre, etik olmayan durumlar ile karşılaşıldığında temizlik ile ilgili kelimelerin akla gelmesi üzerine çalışılmıştır. Katılımcılardan geçmişte yaşadıkları etik ve etik olmayan (ahlaka uymayan) bir eylemi ve yaşadıkları duyguları hatırlamaları istenmiştir ve sonrasında “W—H”, “S—P” ve “SH—ER” kelimelerini tamamlamalarını istediler. Etik olmayan durumları düşünen katılımcılar bu kelimeleri WASH, SOAP ve SHOWER (Yıkamak, sabun ve duş almak) şeklinde tamamlarken, etik ve olağan durumları düşünen katılımcılar WISH, STEP ve SHAKER (İstek-dilek, adım ve karıştırıcı) şeklinde tamamlamışlardır. Etik olmayan olayları düşünen bireylerde temizlik ile ilgili kelimelerin akla gelme oranı daha fazla olduğu görülmüştür. Bu sonuç, ahlaki bütünlük tehdit edildiğinde kişinin vücudunu temizleme dürtüsünün bir sonucu muydu?
İkinci deneyde, ahlaki temizliği tehdit edecek bir durum ile karşılaşıldığında psikolojik olarak temizlenme istediği duyup duyulmadığı üzerine planlanmıştır. Deneye katılan bireylere el yazısı ve kişilik üzerine bir çalışma planlandığı söylenmiştir ve bireylerden kısa bir hikaye yazmaları istenmiştir. Katılımcıların yarısından bir arkadaşına yardım eden bir hikaye yazmaları (etik, bencil olmayan); diğer yarısından ise arkadaşını sabote eden bir hikaye yazmaları istenmiştir. Deneyin ikinci aşamasında katılımcılardan sabun, diş macunu, temizlik solüsyonu, dezenfektan, deterjan gibi ürünlerin yanı sıra not kağıdı, meyve suyu, pil, CD, çikolata gibi ürünleri 1 (istemiyorum) ila 7 (istiyorum) arasında puanlamaları istenmiştir. Etik olmayan hikayeleri yazan bireylerin temizlik ürünü alma isteklerinin daha yüksek olduğu görülmüştür.
Planlanan deneyin üçüncü aşamasında ise ikinci deneyi davranışsal açıdan incelemek amacıyla şu şekilde planlanmıştır; katılımcılara etik ve etik açıdan uygun olmayan belgeler uzatılmıştır. Belgeler dağıtıldıktan sonra bireylere kalem veya ıslak mendil uzatılmış ve etik olmayan belgeleri alanlar katılımcıların ıslak mendil alma eğilimlerinin daha yüksek olduğu saptanmıştır.
Bu üç deney Macbeth etkisini kanıtlar niteliğinde sonuçlar sunmaktadır. Bireyin kendisi veya etrafındaki bireylerin bile yaptıkları ve ahlaka ters düşebilecek durumlarda fiziksel temizliğe ihtiyaç duymaktadır.
Yapılan son ve dördüncü deneyde, fiziksel temizliğin etkisi günahları silmeye yeterli midir sorusunun cevabını bulmak ve fiziksel temizliğin suçlu hissetmek ile ilgisini incelemişlerdir. Katılımcılardan geçmişte deneyimledikleri etik olmayan bir durumu tanımlamaları istenmiştir. Ardından katılımcıların ıslak mendil alıp almama davranışını incelemeksizin, içinde bulundukları duygusal durumu tanımlayacak sorular yönetilmiştir. Sonraki aşamada deneyin bittiğini düşünen katılımcılara başka bir deney için herhangi bir ücret almaksızın gönüllü katılıp katılmayacaklarını sorduklarında ıslak mendil alanların büyük çoğunluğu gönüllü olmak istemediklerini belirtmişlerdir. Bu durumda yeni temizlenmiş olma hissinin daha az suçluluk hissettirdiği anlamına geliyordu.
Duygu durumları incelendiğinde de etik ve etik olmayan durumlar, bireyin deneyimlediği duygular üzerinde etkisi bulunmaktaydı. Etik olmayan durumları düşünen katılımcıların çoğu utanç, kızgınlık, pişmanlık, suçluluk duygularını deneyimlerken; etik olan durumları düşünen katılımcılar huzur, sakinlik, heyecan duygularını deneyimlediklerini belirtmişlerdir.
Deneyler serisi sonucu görülmektedir ki fiziksel ve ahlaki temizlik arasında psikolojik bir etki bulunmaktadır.Ahlaki açıdan uygunsuzluk durumu fiziksel temizlik ihtiyacı yaratmaktadır. Ancak, temiz bir ortamın etik dışı davranışı azaltıp azaltmayacağı bilinmemektedir (Zhong & Liljenquist, 2006).
Kaynakça ve İleri Okumalar:
- Zhong, C., & Liljenquist, K. (2006). Washing Away Your Sins. Science (New York, N.Y.), 313(September), 1451–1452. https://doi.org/10.1126/science.1130726
- Shakespeare, W. (2006). Macbeth. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
hayat boyu öğrenci / life-long-learner
Gerçekten ilginç bir araştırma. Hayattan bir örnekte de kendince etik dışı ilişkiye giren bir kadın, çamaşır suyu için kendisini arındırmaya, temizlemeye çalışarak hastaneye kaldırılmıştı.