Erken Dönem Uyumsuz Şemalar Nelerdir?

Çağlar Soykan’ın 2018 yılında “Majör Depresif Bozukluklu Bireylerde İntihar Davranışı, Erken Uyumsuz Şemalar ve Sosyal Bilişsel İşlevler İlişkisinin Belirlenmesi” isimli yazdığı yüksek lisans tezinden alınan verilere göre:

Şema alanı olarak adlandırılan beş temel kategori ve bunların altında yer alan 18 Erken Dönem Uyumsuz Şema bulunmaktadır.

Şema Alanı 1: Ayrılma ve Reddedilme

Bu alandaki şemaya sahip bireyler, diğerleriyle tatmin edici ve güvenli bağlanma kuramamaktadırlar ve devamlı, güvenli, sevgi, bakım görme ve ait olma ihtiyaçlarının ilişkilerinde giderilemeyeceğine inanmaktadırlar. Bu şema alanına sahip bireylerin aile ortamı istismarcı, soğuk, reddedici veya dış dünyadan soyutlanmıştır.

Bu şema alanındaki kişiler çoğunlukla çocukluk döneminde travmatik yaşantılara sahiptirler ve erişkinlik döneminde ya ikili ilişkilerden kaçınma ya da kendilerine zarar verici ilişkiler içerisinde bulunma eğilimi göstermektedirler.

Ayrılma ve Reddedilme şema alanında beş şema boyutu yer almaktadır:

Terk Edilme/İstikrarsızlık: Bu şema boyutuna sahip bireyler, yakın ilişki içerisinde oldukları kişilerin, kendilerini bir şekilde terk edecekleri, ölecekleri ya da daha iyi herhangi biri için kendilerini bırakacakları beklentisine sahiptirler. Bu kişiler ya yakın ilişki kurmaktan kaçınma ya da var olan ilişkilerine dair yakın oldukları kişiyi kaybetme ya da bu kişi tarafından terk edilmeyle alakalı yoğun kaygı hissedebilirler.

Güvensizlik/Suistimal Edilme: Bu şema boyutuna sahip kişiler, başkalarının kendisine zarar vereceği, aldatacağı, yalan söyleyeceği veya kendisini istismar edeceği beklentisi içerisindedirler. Genellikle diğer insanların kasıtlı şekilde zarar verdiklerine dair algıya sahiptirler.

Duygusal Yoksunluk: Bu şema boyutuna sahip kişiler, sahip oldukları duygusal bağ kurma isteğinin diğerleri tarafından yeterince tatmin edilmeyeceği düşüncesi içerisindedirler. Sahip olunan duygusal yoksunluklar üç ana biçimde temellendirilmiştir; ilgi yoksunluğu, empati yoksunluğu ve korunma yoksunluğudur.

Kusurluluk/Utanç: Bu şema boyutuna sahip bireylerde kendilerinin kusurlu, değersiz ya da aşağılık olduğuna dair düşünceleri bulunmaktadır. Bu kişiler kendilerini başkalarının yanında güvensiz hissedebilirler ve rahat olamazlar.

Sosyal İzolasyon/Yabancılaşma: Bu şemaya sahip kişiler, herhangi bir topluluğa ait olmadıklarını hissederler ve kendi aile ortamları dışında yer alan sosyal çevreye uygun olmadıkları düşüncesine sahiptirler.

Şema Alanı 2: Zedelenmiş Özerklik ve Performans

Özerklik, bireyin yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında yaşına uygun derecede bağımsız hareket edebilme ve aileden ayrılabilme becerisidir. Bu şema alanındaki bireylerin aile yapılarına bakıldığında, kişilerin aileleri ya kişi için gereğinden fazla korumacıdır ya da kişiye hemen hemen hiç ilgi göstermemişlerdir. Maruz kalınan durum birbirinden oldukça uç noktalar olsa da ikisi de kişinin özerklik alanında problem yaşamasına sebep olmaktadır. Bu şema alanındaki kişilerin aileleri, bireyleri dış dünyada (evin dışında) yetkin davranabilecekleri konusunda teşvik etmede yetersiz kalmışlardır. Bunun sonucu olarak kişiler, kimlik gelişiminde, bireysel hedef belirlemede ve bu amaçlar için gerekli becerilerde zorluklar yaşamaktadırlar.

Zedelenmiş Özerklik ve Performans şema alanında dört şema boyutu yer almaktadır:

Bağımlılık/Yetersizlik: Bu şema boyutuna sahip kişiler, günlük yaşantılarında karar verirken başkalarından yardım alma ihtiyacı hissetmektedirler. Çevrelerinde kendileri yerine sorumluluğu birinin almasına ihtiyaç duymaktadırlar. Bu şema boyutu genellikle yaygın pasif olma durumu ve savunmasızlık olarak görülmektedir.

Hastalıklar ve Zarar Görme Karşısında Dayanıksızlık: Bu şema boyutuna sahip kişiler, kendilerinin engellemeye gücü yetmeyeceği, ani patlak verecek ve baş edemeyecekleri bir felaketin ortaya çıkabilme ihtimaline karşı verilmiş abartılı korkuya sahiptirler. Bu korkular tıbbi ve duygusal felaket türlerine odaklanırlar.

Yapışıklık/Gelişmemiş Benlik: Bu şema boyutuna sahip bireyler, kendilerinin tüm sosyal ve bireysel gelişimini engellese bile önem verdikleri bir kişiye aşırı bağımlılık ve ilgi göstermektedirler. Bu kişilerde açık şekilde bir kimlik algısı eksikliği bulunmaktadır.

Başarısızlık: Bu şema boyutuna sahip kişiler, okul ya da iş alanı gibi ortamlarda başarısız olacaklarına ve yaşıtları ile karşılaştırıldığında yetersiz olduğuna dair düşüncelere sahiptirler. Bu şema boyutu genellikle yeteneksiz, akılsız ve beceriksiz olma gibi inançları içermektedir.

Şema Alanı 3: Zedelenmiş Sınırlar

Bu alandaki şemalara sahip bireyler yeterli özdenetim geliştirememişlerdir ve başkalarının haklarına saygı duyma, sorumlulukları yerine getirme ve ileriye dönük hedefleri yerine getirmede zorluk yaşamaktadırlar. Bu kişilerin aile yapılarına bakıldığında genellikle aile içerisinde aşırı hoşgörü ve müsamahanın fazla olduğu görülmektedir. Bu bireyler çoğunlukla bencil ve sorumsuz davranışlar ve narsistik özellikler gösterebilirler. Çocukluk dönemlerinde başkalarının uyduğu kurallara uyma ya da özdenetim geliştirme gereği duymadıklarından, erişkinlik dönemlerinde de dürtülerini bastırma ve gelecek için faydalı olacak durumlar adına şu anki memnuniyetlerden vazgeçme becerisinden yoksunluk gösterirler.

Zedelenmiş Sınırlar şema alanında iki şema boyutu yer almaktadır:

Hak Görme/Büyüklenmecilik: Bu şema boyutuna sahip bireyler, kendilerini başka insanlardan daha üstün görmekte ve diğerlerine göre özel hak ve ayrıcalıklarının olduğu düşüncesine sahiptirler. Başkalarının sınırları olduğunu hissetmez ve her istediklerini yapabilecekleri düşüncesindedirler. Bu kişiler, sosyal çevrelerinde oldukça baskındır ve empati yetisinden yoksundurlar.

Yetersiz Öz-Denetim/Öz-Disiplin: Bu şema boyutuna sahip kişiler, bireysel hedeflerine ulaşmak için yeterli düzeyde öz-denetime sahip değildir ve engellenmeye karşı tolerans göstermede problem yaşamaktadırlar. Bu kişiler duygularını ifade etmede ve dürtülerini kontrol etmede güçlük yaşamaktadırlar.

Şema Alanı 4: Başkalarına Yönelimlilik

Bu şema alanındaki kişiler, başkalarının ihtiyaçlarını kendi ihtiyaçlarından daha fazla önemserler. Bu davranışlarının sebebi, onay arayıcılık, duygusal bağlanmayı sürdürme ya da tepki görmekten kaçınma olabilir. Bu kişiler ilişkilerinde kendi ihtiyaçları yerine diğer kişinin tepkilerine odaklandığı için genellikle öfke duygusuna sahiptirler ve istekleri hakkında farkındalık yoksunluğu yaşamaktadırlar. Bu şema alanında bulunan kişilerin aile yapılarına bakıldığında, genellikle koşullu kabullenici aile tarzı görülmektedir. Çocuklar sevgiyi elde edebilmek için bazı tercih ve davranışlarını sınırlamak zorunda kalırlar. Bu nedenle erişkin dönemde de kişiler kendilerini içsel bir şekilde yönetmek yerine başkalarının tercih ve arzularına uyarak dışsal olarak yönlendirilirler.

Başkalarına Yönelimlilik şema alanında üç şema boyutu yer almaktadır:

Boyun Eğicilik: Bu şema boyutuna sahip kişiler, bir durumla karşılaştıklarında zorlanacaklarını düşündüklerinden sorumluluğu başkasına teslim etme davranışında bulunurlar. Böylelikle kişi tepki görmekten, terk edilmekten ve öfke ile karşılaşmaktan kaçınmış olur. Bu şema boyutuna sahip kişiler, kendi ihtiyaç ve duygularını önemli olarak görmezler. Bu kişilerde psikosomatik yakınmalar, pasif agresif davranışlar, geri çekilmiş sevgi hissi ve öfke patlamaları görülebilir.

Kendini Feda Etme: Bu şema boyutuna sahip kişiler, kendi ihtiyaçlarından vazgeçerek başkalarının ihtiyaçlarını karşılamak için çaba gösterirler. Öz saygı kazanmak, başkalarının acı çekmesini önlemek ya da başkalarıyla ilişkisini devam ettirmek amacıyla bu davranışı gösterebilirler. Bu şema boyutu genellikle kişinin diğerlerinin problemlerine karşı kısa süreli bir hassasiyet göstermesinden kaynaklıdır.

Onay Arayıcılık: Bu şema boyutuna sahip bireyler diğer insanlardan onay almayı güvenli ve gerçek kendilik duygusu oluşturmaktan daha değerli olarak görürler. Bu nedenle kendi öz saygılarını başkalarının onlara karşı tepkilerini baz alarak değerlendirirler. Bu kişiler onaylanmak için sosyal statü, dış görünüş ve para gibi tanınma araçları ile oldukça meşgul olurlar.

Şema Alanı 5: Aşırı Tetikte Olma ve Baskılama

Bu şema alanındaki kişiler hissettikleri ani gelişen duygu ve dürtülerini baskı altında tutarlar. Çoğunlukla, mutlu olma, yakın ilişkiler kurma veya sağlıklı olmak uğruna içselleştirdikleri oldukça katı kurallara uymaya özen gösterirler. Bu kişilerin aile yapılarına bakıldığında, tipik olarak, sert, baskıcı ve aşırı kuralcı aile yapısı görülmektedir. Bu kişilere çocukluk dönemlerinde hayata karşı soğukkanlı olmak ve günlük olaylara bile tetikte olarak yaşamak öğretilmiştir. Bu nedenle bu kişiler eğer tetikte olmazlarsa hayatta başarısız olup yaşamlarının darmadağın olacağı düşüncesine sahiptirler ve bu onları korku, kaygı ve karamsarlık duygularının içine sürükler.

Aşırı Tetikte Olma ve Baskılama şema alanında dört şema boyutu yer almaktadır:

Olumsuzluk/Karamsarlık: Bu şema boyutuna sahip kişiler hayatın olumlu yönlerini küçük görüp, olumsuz yönlerine aşırı dikkat gösterirler. Bu kişiler potansiyel olumsuz sonuçları abarttıkları için, yapacakları herhangi bir davranışın sonucunda mali bir yıkım ya da küçük düşme gibi olumsuzlukların ortaya çıkacağı düşüncesine sahiptirler. Bu nedenle genellikle kaygılı, durumdan şikâyetçi ve kararsız olarak nitelendirilebilirler.

Duygusal Baskılama/Ketleme: Bu şema boyutuna sahip kişiler, başkaları tarafından eleştirilmemek ve dürtülerinin kontrolünü kaybetmemek için spontan duyguları ve iletişimleri engellerler. Yaygın olarak öfkeyi ve olumlu dürtüleri bastırır, incinebilirliği ifade etmede güçlük yaşar ve duyguları önemsiz göstererek rasyonelliğe aşırı önem verirler. Bu kişiler genellikle soğuk ya da donuk olarak nitelendirilebilirler.

Yüksek Standartlar/Aşırı Eleştiricilik: Bu şema boyutuna sahip bireyler diğerleri tarafından kınanmamak ve utançtan kaçınmak için yüksek performans göstermek gerektiğini düşünürler. Kişinin öz saygı algısında, memnun olma düzeyinde ve ilişkilerinde önemli bozulmalar görülebilir.

Cezalandırıcılık/Acımasızlık: Bu şema boyutuna sahip kişiler eğer hata yaparlarsa sertçe cezalandırılmaları gerektiğini düşünürler. Eğer kendisi ya da diğerleri kişinin standartlarını karşılamıyorsa, bu kişiler öfke eğilimi gösterirler ve yapılan hatalara karşı hoşgörü gösterme davranışında bulunmazlar.

Kaynakça ve İleri Okumalar:

1. Soykan, Ç. (2018). Majör Depresif Bozukluklu Bireylerde İntihar Davranışı, Erken Uyumsuz Şemalar ve Sosyal Bilişsel İşlevler İlişkisinin Belirlenmesi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi. Ankara.

Enes Taplı

Psikiyatri hemşireliği yüksek lisans öğrencisi.
Toplum ruh sağlığı, varoluşçuluk, evrimsel psikoloji, felsefe, tiyatro, tarih, teknoloji sever.
Ruh sağlığına yönelik çeşitli hizmetlerde gönüllü olarak görev alır.
Hayat yolcusu, insan yavrusudur.
E-posta: enes@hipokampusakademi.com