İntikam, bize karşı yapılmış bir yanlışa ya da haksızlığa, karşı tarafa zarar vererek cevap verme eylemi, cezalandırma isteği olarak tanımlanabilir. İntikam, bütün insanlarda bulunan yoğun bir histir ve tarih boyunca yazılmış tiyatrolarda, romanlarda, filmlerde ve hatta kanunlarda bile karşılaşabiliriz.
M.Ö. 1790’da yazılmış olan Hammurabi kanunlarında cezaların intikam üzerinden verildiği görülmektedir. Antik Yunanistan’a ait olan bir yazıda insanların intikamın doğal bir şey olduğuna inandıkları yazmaktadır. Orta Çağ’da kan davası ile ailelerin ya da klanların bir savaş döngüsüne girdikleri görülmektedir.
Günümüzde bile Arnavutluk, Çin, Hindistan, Irak, Türkiye, Yemen gibi ülkelerde hala devam eden kan davaları vardır. Geçtiğimiz 10 yıl içerisinde sadece Arnavutluk ve Yemen’de neredeyse on bine yakın kişinin kan davası nedeniyle yaşamını yitirdiğini biliyoruz. Türkiye’de haberlerde sıklıkla intikamdan beslenen bu kan davaları sonucunda insanların hayatlarını kaybetmelerine tanık oluyoruz. Amerika’da işlenen cinayetlerin yaklaşık %20’si intikam motivasyonu ile gerçekleşiyor. Bunların dışında, intikam dürtüsü günlük hayatta, arkadaşlar ve aile üyeleri arasında, iş ve okul ortamında sıklıkla tecrübe edilir.
Evrimci psikologlara göre bunun nedeni, bir haksızlığa karşı intikam alarak yanıt verirsek, bir daha aynı şeyi bize yapmaya cesaret edemeyecekleri düşüncesidir. Eşitlik Teorisi’ne göre insanlar kendilerine adil şekilde davranılmadığında üzüntü duyarlar. İntikam alarak onlara haksızlık eden kişiyle kendilerini eşitleyerek, bu üzüntüyü önlemek ya da azaltmak isterler. Aslında, bu şekilde eşitliği sağlamak yerine bir intikam döngüsü yaratıyoruz. Çünkü adaletin tanımı insandan insana değişkenlik gösteriyor.
2008 yılında Ariene Stillwell ve bir grup araştırmacı tarafından yapılan araştırmada, insanlardan yaşadıkları iki olayı anlatmaları isteniyor: Biri onların bir haksızlık karşısında intikam alarak cevap verdikleri diğeri de birinin onlardan intikam aldığı bir olay olmalı. Sonuç olarak insanlar intikam alan tarafta olduklarında adaleti sağladıklarını düşünürken intikam alınan tarafta olunca haksızlığa uğradıklarını ve karşılığında bir şey yapmaları gerektiğini düşünüyorlar. Bu durum intikamın nasıl bir döngü oluşturduğunu açıklıyor.
Bir grup İsviçreli bilim insanı, intikam sırasında beyinde neler olduğunu merak ediyor ve yaptıkları deney ile haksızlığa uğramış insanların intikam alma şansı elde ettiğinde kaudat çekirdeğinin aktive olduğunu gözlemliyorlar. Kaudat çekirdeği, beynin ödülleri işlediği bölümüdür. Yani, beynimiz intikamı o anda bir ödül olarak değerlendiriyor. İlk anda ödül olarak algılanan intikam, üstünden biraz zaman geçtiğinde ödül olmaktan oldukça uzaklaşıyor. Davranış bilimciler, yaptıkları araştırmalar ile intikam almanın düşmanlığı azaltmak yerine bunu daha da arttırdığını gözlemlemişlerdir.
Uzun vadede bakıldığında intikamın psikolojik olarak kötü sonuçları olduğu gözlemleniyor. Depresyon, yaşam doyum seviyesinde düşüş gibi sonuçlar ortaya çıkıyor. Psikolojik sonuçların dışında sağlık problemlerine de yol açıyor. Yapılan bir araştırmada affetmeye daha yatkın kişilerin kan basıncının ve kalp ritminin daha düşük seviyede olduğu gözlemleniyor. Affetme davranışında artış ve intikam davranışında azalma stresi azaltmanın yanında daha az hastalık semptomu görülmesine neden oluyor. Kısaca, intikam almak kısa vadede iyi bir şey gibi hissettirse de uzun vadede bizlere hem psikolojik hem de fiziksel olarak zarar vermekten başka bir şey yapmıyor.
Bize uzun vadede hem psikolojik hem de fiziksel olarak kötü hissettiren bir şeyi neden defalarca yapıyoruz? İlk psikolojik görüşler intikamın bir çeşit duygusal katarsis olduğu yönündeydi. Hala popüler kültürde süregelen bu görüşe göre öfkenin bu şekilde dışarı atılması, bizi bu duygudan arındıracaktır. Fakat, son çalışmalar bu görüşün tamamıyla yanlış olduğunu bizlere gösterdi. 2002’de Brand J. Bushman tarafından yayınlanan araştırmada öfkesini dışarı atan insanların, hiçbir şey yapmayan insanlara göre daha öfkeli hissettiği sonucuna ulaşmıştır.
Kevin M. Carlsmith ve çalışma arkadaşları yürüttükleri bir araştırmada insanların gelecekte hissedebilecekleri duygular hakkında yanıldıklarını ortaya koymuştur. 2008’de bu yanlış tahminin intikamın duygusal etkilerinde de geçerli olup olmadığını araştırdılar. Düzenledikleri araştırmada katılımcılar, bir yatırım oyunu oynuyor; kendi çıkarlarına karşı bulundukları grubun çıkarı arasında kalacakları bir ikilemde bırakılıyorlar ve katılımcılardan biri araştırmacılar tarafından gizlice yönetiliyor. Sonunda, araştırmacılar tarafından yönetildiğini bilmedikleri katılımcının, kendi çıkarları doğrultusunda hareket ettiğini öğreniyorlar. Bir grup katılımcıya bu bencil davranış karşısında intikam alma şansı verilirken diğer katılımcılara böyle bir şans verilmiyor. Katılımcıların hepsinden oyundan hemen sonra ve 10 dakika sonra duygularını puanlamaları isteniyor. Sonuç olarak, intikam alanlar daha kötü hissediyor ve 10 dakika sonra intikam almayanlara göre daha çok bu bencil davranışı düşünüyorlar. Kısaca, insanlar intikam almanın onlara daha iyi hissettireceğini düşünse de sonuçta çok daha kötü hissediyorlar. Carlsmith, intikam alma şansı olmayanların bir bakıma yaşananı geride bırakmaya ve başka bir şeye odaklanmaya zorladığını, sonuçta da intikam alanlara göre daha mutlu hissettiklerini söylüyor.
Bir haksızlık karşısında intikam alarak karşı tarafı cezalandırmak istesek de aslında sonuç olarak kendimizi cezalandırıyoruz. Yoğun intikam duygusu hissettiğiniz de bu enerjiyi karşı taraftaki kişiye yöneltmek yerine, hedeflerinize ulaşmaya, başarıya, elde etmek istediğiniz şeye yönelttiğinizde elde ettiğiniz sonuç, beyninizde ödül merkezini uyaracak ve çok daha iyi hissedeceksiniz. Odağınızı kendinize ve hedeflerinize yönlendirdiğinizde zaten diğer insanlar konuyla alakasız kalacak ve intikam dürtüsü de kaybolacaktır.
Kaynakça ve İleri Okumalar:
- Jaffe, E. (2011, Ekim). The Complicated Psychology of Revenge. Erişim adresi https://www.psychologicalscience.org/observer/the-complicated-psychology-of-revenge
- Schumann, Karina & Ross, Michael. (2010). The Benefits, Costs, and Paradox of Revenge. Social and Personality Psychology Compass. 4. 10.1111/j.1751-9004.2010.00322.x.
- The Psychology of Revenge: Why It’s Secretly Rewarding. (2019, Aralık 10). Erişim adresi https://www.scienceofpeople.com/the-psychology-of-revenge/
Bu yazıya göre kişiye odaklanıp intikam almak yerine, hedeflerini hatırlayıp, hedeflerin yolunda ilerlemek daha sağlıklı görünüyor. İntikam alınsa bile mutlu olunmuyor.
Yazı çok işime yaradı. Bir arkadaşımla kaza yaptık arabamı kullanıyordu hızlı gittiği için oldu kaza beni çok zarara uğrattı. Karşılıyacağını söyledi , ailesine hiç kimseye söylemedim kötü olmaması için ama sonunda beni dolandırdı ve arkadaşlığı bitirip muhabbeti kesti ve engelledi.Parada beklemedim bir özür bekledim. Sonuçta maddi manevi çok zarara uğradım. Ailesine herkese söylemek,intikam almak geliyor içimden ama yine zararlı ben çıkıcam gibi geliyor.