“Sessiz salgın” olarak da adlandırılan travmatik beyin hasarı (TBH), günümüzde modern tıptaki gelişmelere rağmen hala ciddi bir sağlık sorunudur. TBH, kafanın ani ve şiddetli bir şekilde bir nesneye çarpılması (araba camı, kalorifer, beton gibi) ya da bir nesnenin kafatasını delerek beyin dokusuna zarar vermesi (kurşun, çivi gibi) sonucu ortaya çıkan yaralanmalardır. Bu yaralanmaların nedenleri arasında başlıca trafik kazaları; ayrıca düşmeler, spor yaralanmaları, iş kazaları, şiddet olayları sayılabilir. Dünya çapında yaklaşık 70 milyon insan her yıl travmatik beyin hasarı geçirmektedir. TBH sonucu kısa süreli veya daha uzun süreli psikiyatrik bozukluklar görülebilmektedir.
Risk Faktörleri
Yaralanma sonrasındaki bireysel ve çevresel birçok faktör psikiyatrik bozukluk gelişiminde önemlidir. TBH’nin şiddeti ve yaralanma tipi, yaş, geçmiş, psikiyatrik veya nörolojik hastalık varlığı, sosyal destek azlığı, alkol veya madde kötüye kullanımı, kötü sosyoekonomik durum ve mesleki sorunlar gibi bireysel veya ailesel bütünlüğü bozabilecek her durumda psikiyatrik hastalık riski artmaktadır.
Psikiyatrik Hastalıklar ve TBH Sonrası Görülme Sıklıkları
- Depresyon ve İntihar
TBH geçiren bir kişi, genellikle iş, aile, sosyal ilişkiler gibi yaşamın çeşitli alanlarında yıkıcı ve kalıcı değişiklikler yaşar. Bütün bu alanlardaki kayıplar bazen kişileri çaresizlik ve çözümsüzlük hissi içinde bırakmaktadır. Hastalarda buna bağlı olarak uyku ve iştah bozuklukları, apati (duygusuzluk, kayıtsızlık), motivasyon düşüklüğü, bilişsel fonksiyon bozuklukları ve sinirlilik gibi depresyonda da sıklıkla gözlenen belirtiler ortaya çıkmaktadır. Depresyon sıklıkla anksiyete bozuklukları ve uyku bozuklukları ile bir arada gözlenmektedir. TBH sonrası intihar riskinin de arttığına dair çalışmalar mevcuttur. Bu riski araştıran en kapsamlı çalışmada 49626 kişi değerlendirilmiş olup 105 kişinin intihar girişiminde bulunduğu saptanmıştır.
- Mani
TBH sonrasında mani gelişme riskinin, maninin toplumsal yaygınlığına göre kısmen arttığı görülmektedir. Yaralanmadan 12 ay sonra yaygınlığın %2-9 arasında değiştiği bildirilmiştir. Uykusuzluk, dikkat eksikliği, agresyon ve emosyonel labilite (duygusal dalgalanma) hem manide hem de TBH sonrasında görülen belirtilerdir. Ortak belirtilerin olması aynı zamanda TBH ilişkili ve ilişkisiz mani arasında ayrım yapmayı zorlaştırmaktadır. TBH ilişkili olarak görülen maninin başlangıç yaşının beklenen sınırların dışında olması ve ailede duygudurum bozukluk sıklığının daha az olması TBH ilişkisiz maniden ayırt edici olabilir.
- Anksiyete Bozuklukları
TBH’den sonra anksiyete bozukluklarının görülme sıklığı oldukça fazladır. Çalışmalara göre değişkenlik göstermekle birlikte TBH geçiren hastalarda anksiyete bozukluklarının görülme oranları: yaygın anksiyete bozukluğu için %3-28, panik bozukluk için %4-17, fobik bozukluklar için %1-10, obsesif kompülsif bozukluk için %2-15 ve travma sonrası stres bozukluğu için %3-27 olarak bildirilmiştir.
- Psikotik Bozukluklar
Yapılan çalışmalara göre, TBH sonrasında gelişen psikotik bozukluklarda perseküsyon (düşmanlık) sanrıları (%56) en sık görülen sanrı çeşididir. Bunu referansiyel (üstüne alınma) (%22), kontrol (%22) ve grandiyöz (büyüklük) sanrıları (%20) takip etmektedir. İşitsel varsanılar (%84) görsel varsanılara (%20) göre daha yaygın olarak görülmüştür. Dezorganizasyon, katatoni ve negatif belirtilerin ise daha geri planda olduğu belirtilmektedir. Psikotik belirtilerin oluşmasında en önemli belirleyicilerin ise bilinç kaybı süresi ve ailede psikotik bozukluk varlığı olduğu saptanmıştır. TBH sonrası psikotik bozukluğu olan hastaların yaklaşık %70’inde özellikle temporal lobda EEG anomalileri olduğu belirtilmiştir.
- Bilişsel Bozukluklar
TBH sonrasında gelişen bilişsel bozuklukların yaygınlığı %25-70 gibi geniş bir aralıkta bildirilmektedir. Bu durumda, yaralanmanın derecesi, fokal hasarın varlığı ve büyüklüğü, travma sonrası bilinç kaybı durumu ve hafıza kaybı süresi gibi birçok değişken etkilidir. Bellek ve yürütücü işlev bozuklukları en sık görülen bilişsel bozukluklardır. Görsel-uzamsal ve dil fonksiyonlarında da bozukluklar görülebilmektedir. Buna ek olarak meta-analitik çalışmalarda TBH’nin demans gelişme riskini de artırdığı gösterilmiştir. Bilişsel bozuklukların yaralanmadan yıllar sonra iyileşebileceği gibi sorunsuz olan bilişsel fonksiyonların da bozulabileceği belirtilmektedir. 5 yıllık takip sürecinin olduğu bir çalışmada katılımcıların %18’inin işlevselliğinin düzeldiği, %76’sının benzer düzeyde kaldığı ve %7’sinin ise kötüleştiği saptanmıştır.
Tedavi Yaklaşımı
TBH sonrası meydana gelen psikiyatrik bozuklukların tedavisi hem farmakolojik hem de farmakolojik olmayan müdahaleyi içerir. Farmakolojik yaklaşımda, gelişmiş olan psikolojik hastalığa bağlı olarak antikonvülzanlar, antidepresanlar, antipsikotikler vb. tercih edilmektedir. Farmakoloji dışı yaklaşımda ise Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), Farkındalık Temelli Bilişsel Terapi (FTBT), Destekleyici Psikoterapi ve Göz Hareketleri ile Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme (EMDR) gibi yöntemlere başvurulmaktadır.
Sonuç olarak…
“Sessiz salgın” tanımlamasıyla dikkat çeken TBH’nin ruh sağlığı üzerinde olası etkileri yapılan çalışmalarla gün geçtikçe daha iyi anlaşılmakta olsa da olguların önemli bir kısmı çeşitli nedenlerden dolayı tanı almamakta ve tedavisiz kalmaktadır. Gerek hastaların bedensel, ruhsal ve sosyal alanlarda yaşadıkları zorluklara, gerekse beyinde meydana gelen hasarlara bağlı olarak ortaya çıkan çeşitli rahatsızlıklar hastaların yaşam kalitesini önemli ölçüde bozmaktadır. Maalesef intihar girişiminde önemli ölçüde artış olduğuna dair kanıtlar da mevcuttur. Bu anlamda hastaları uygun tanı ve tedaviye en kısa zamanda ulaştırmak büyük önem arz etmektedir.
Kaynakça ve İleri Okumalar:
- Geniş, B. Hocaoğlu, Ç. Travmatik beyin hasarının psikiyatrik yönü. Klinik Psikiyatri Dergisi 2019; 22:472-486
- Karamehmetoğlu, Ş. Travmatik Beyin Hasarının Rehabilitasyonu. Erişim adresi http://www.ctf.edu.tr/stek/pdfs/39/3910.pdf
Kafaya alınan fiziksel darbelerin, psikiyatrik problemlere yol açacağına dair bir ön yargım olsa da bunun bir araştırma ile de destekleniyor olması hayli ilginç görünüyor.